?> Blog - De Leefstijlexpert, Leefstijl- & Ketocoaching

De Leefstijlexpert, Leefstijl- & Ketocoaching

"Lieve Susan, in de overgang"

Sint & Piet in actie

Madrid, 5 december 2024                             

Lieve Susan,                                 

Sint zat weer eens te denken,
wat hij je dit jaar weer zal schenken…
Een fles parfum of liever wat oestrogeen,
doet ook wonderen voor je collageen.
Een sportieve en ambitieuze vrouw, dat ben jij,
maar de overgang, daarvan wordt je niet blij.

Prikkelbaar, incontinent, wat een gedoe!
en je voelt je ook zo onwaarschijnlijk moe.
Vergeetachtigheid, mist in je hoofd,
en je liefdesleven lijkt ook wel uitgedoofd.
En dan nog die onrust en gewrichtspijn,
dat is echt verschrikkelijk, geen gein.

Op je werk denken ze; een gezin én een drukke baan,
Susan kan het gewoon niet meer aan.
Depressie en stress,
Je huis is een mess.
Al dat gezweet, raam open, trui uit en weer aan,
Die opvliegers, hoelang moet je dit nog doorstaan!

Maar lieve Susan, verlies de moed niet,
kijk wat voeding en leefstijl je biedt.
Een beetje extra oestrogeen en progesteron,
gewoon, wat je had voordat die ellende begon.
Echt het werkt geheid;
voor je het weet ben je weer in topconditie meid!

Raadpleeg Pubmed voor de wetenschap,
gebruik je frontale hersenkwab.
Luister naar Louise Newson of Kelly Casperson’s podcast,
of lees een boek van Prof. Dr. Depypere, dat gaat vast.
Wat je ook doet, laat je goed informeren,
en raadpleeg een specialist om het tij te keren.

Sint en De Leefstijlexpert-Piet,

….grappig, herkenbaar of bullshit?

Alle voorbeelden in dit Sinterklaasgedicht zijn veelvoorkomende klachten bij de overgang. Misschien gelden ze ook wel voor jou of voor iemand in je omgeving, misschien hebben jullie het erover en misschien ook niet. Iedere vrouw is anders en gaat hier op haar eigenwijze doorheen. Het grote probleem is dat de hormonen in de laatste jaren voor de overgang (perimenopauze) heel erg fluctueren en dat geeft over het algemeen de meeste en heftigste klachten. In deze fase kunnen bio-identieke (lichaamseigen) hormonen veel verlichting bieden. Opmerkelijk is dat slechts zo’n 5 % van de vrouwen in de overgang in Nederland hier gebruik van maken, het gaat hier niet om medicijnen met heftige bijwerkingen maar om bio-identieke hormonen die het lichaam ziet als lichaamseigen en zonder veel bijwerkingen of grote risico’s.

Waarom zijn er dan zo weinig vrouwen die dit hier gebruik van maken….? De verklaring is waarschijnlijk te vinden in een onderzoek in 2002: Woman’s Health Initiative (WHI)  waarin ten onrechte de link tussen hormonen en borstkanker werd gelegd. Dit onderzoek was een zooitje; veel vrouwen die meededen aan dit onderzoek waren jaren ouder dan vrouwen in de overgang (waar het onderzoek betrekking op had), veel vrouwen hadden voordat ze deelnamen al gezondheidsproblemen zoals bv hartfalen, chronische aandoeningen en overgewicht en in het onderzoek werden geen bio-identieke hormonen maar synthetische hormonen gebruikt. Door mee te doen aan het onderzoek kregen deze vrouwen recht op gezondheidszorg (geen overbodige luxe wanneer je gezondheidsproblemen hebt in de US). Daarnaast zijn de resultaten van deze studie op hele creatieve wijze (onjuist) geïnterpreteerd en gepubliceerd en hoewel dit later door verschillende wetenschappelijke studies aangetoond is en zelfs door de onderzoekers van dit onderzoek is toegegeven is dit nooit zo groot opgepakt als de originele resultaten in 2002.

De prijs van hormonen zal het ook niet zijn want deze bio-identieke hormonen kosten misschien een paar tientjes per maand (bv utrogestan-progesteron capsule 100 gram €0,59 per tablet) en zullen over het algemeen veel goedkoper zijn dan de medicijnen en behandelingen van bijvoorbeeld hoge bloeddruk, depressie, botbreuken, alzheimer en hart en vaatziekten.

Veel vrouwen kunnen baat hebben bij aanpassingen in voeding en leefstijlgewoontes maar het doet niks aan de progesteron en oestrogeen schommelingen en tekorten. Omdat je eitjes op raken wordt de cyclus grilliger en op een gegeven moment blijven de bloedingen helemaal uit. Wanneer je geen eisprong meer hebt maakt je lichaam geen oestrogeen of progesteron meer en stoppen ook de herstelprocessen die hiermee samenhangen zoals het continue vernieuwen van de cellen in je botten en aderen die deze sterk en elastisch moeten houden, ook na je 50ste.

Afname van progesteron en oestrogenen

De Dutch Menopause Society (DMS), onderdeel van de NVOG, heeft recent nieuwe richtlijnen voor hormoontherapie uitgebracht. Huisartsen passen hun standaarden hier nog op aan, dus je huisarts kan een ander protocol volgen. De DMS en IMS adviseren hormoontherapie voor vrouwen met ernstige overgangsklachten, maar niet voor iedereen. Hormonen lossen misschien niet al je klachten op, maar kan wel enorm helpen bij ernstige klachten zoals opvliegers, stemmingswisselingen of gewrichtsklachten en helpt bij het voorkomen van osteoporose (botontkalking) en de belangrijkste doodsoorzaak onder vrouwen; hart en vaatziekten. Ondanks eerdere zorgen over borstkankerrisico, wijzen huidige richtlijnen op de lage risico’s en de positieve invloed op de levenskwaliteit. 

Hormoontherapie is alleen op recept verkrijgbaar. Je huisarts of gynaecoloog adviseert wat geschikt is voor jou en welke vorm het beste past, maar het kan best zijn dat jij beter op de hoogte bent van de laatste ontwikkelingen en inzichten op dit gebied. Neem dus vooral je verzamelde informatie en een overzicht van je klachten mee, Het gaat immers om jouw welzijn, gezondheid en toekomst en natuurlijk wil je op basis van de juiste informatie een goede behandeling kiezen.

Wil je wat meer achtergrond en informatie?

Ik heb een hieronder lijstje gemaakt met een aantal leuke, informatieve boeken, podcasts en linkjes naar betrouwbare websites en wetenschappelijke artikelen. Een aantal hiervan zijn in het gedicht gebruikt. Schroom vooral niet om zelf verder te gaan met een kritische zoektocht naar feiten en ervaringen.

Afvallen: wat werkt wel en wat werkt niet....?!

“Om af te vallen moet je minder eten en meer bewegen”. Denk jij ook niet dat mensen met overgewicht gewoon iets te vaak iets in hun mond stoppen en niet voldoende bewegen? Het is toch niet zo moeilijk te begrijpen dat je niet afvalt zolang je meer energie inneemt dan je verbruikt? Dit is een wijdverbreide en erg hardnekkige overtuiging over afvallen. Meer dan 50% van de volwassenen in Nederland heeft overgewicht (RIVM 2021) en deze aantallen nemen alleen maar toe. Uit onderzoek van het CBS in 2022 blijkt dat 57% van de volwassenen wel eens een poging heeft gedaan om af te vallen en hier veel moeite mee heeft. Afvallen blijkt in de praktijk niet zo eenvoudig en in dit artikel leg ik uit waarom.

Wetenschappelijke onderzoeken door de jaren heen hebben aangetoond dat caloriebeperking niet leidt tot gewichtsafname. 100 jaar geleden werd in onderzoek door Benedict (1919) aangetoond dat het energieverbruik afneemt bij een verlaagde calorie inname. Zo’n dertig jaar later werd in het Minnesota Starvation Experiment aangetoond dat het energie verbruik direct en drastisch afneemt bij caloriebeperking (Keys, Brožek. Henschel, Mickelson & Taylor, 1950) en ook in recentelijke studies worden deze bevindingen bevestigd bijvoorbeeld in onderzoek van Leibel, Rosenbaum & Hirsch(1995) naar het effect van energieverbruik en calorie inname.

Afvallen door calorieën te tellen werkt niet omdat er andere factoren zijn die een grotere invloed hebben op je gewicht, namelijk je hormonen en je omgeving. Je omgeving is van grote invloed, omdat de wereld waarin we leven en hoe we omgaan met voeding drastisch is veranderd. Vroeger at je drie keer per dag met het gezin aan tafel en tegenwoordig grazen we de hele dag door om ons kacheltje brandend te houden. Onder leiding van overheidsinstellingen en de voedingsmiddelenindustrie startte eind jaren 70 de anti-vetcampagne in de strijd tegen hart- en vaatziekten. Hiervoor in de plaats werden koolhydraat- en suikerrijke voedingsmiddelen aanbevolen; het begin van de obesitasepidemie en diabetes type 2. De glucose giert door je bloed en het hormoon insuline maakt overuren.

Insuline is het hormoon dat je bloedsuikerspiegel verlaagt, als vet opslaat en de vetopslag in je lichaam stimuleert. Wanneer we eten en vooral bij voeding rijk aan koolhydraten stijgt de glucose in je bloed; dit wordt ook wel je bloedsuikerspiegel genoemd. Koolhydraten zijn alle suikers, zetmeel en vezels die in voeding zitten. Om de glucose uit je bloed te halen en om te zetten in energie die je kan gebruiken; maakt je lichaam insuline aan en als er teveel of te vaak insuline in je bloed circuleert neemt je gewicht toe (Hoenderbos, Hulshof & Kootstra. 2023). Wanneer er voortdurend insuline afgegeven wordt en het insuline gehalte blijft hoog wordt dit een zichzelf versterkende vicieuze cirkel van stijgende insulineniveaus en toenemend gewicht (Fung, 2019).

Uit verschillende onderzoeken blijkt dat niet je bewuste zelf, maar je hormonen bepalen wat en hoeveel je eet en of de energie verbruikt wordt of omgezet wordt in vet (Cortvriendt, 2015,; Fung, 2019). Bij caloriebeperking doet je lichaam twee aanpassingen. Ten eerste wordt direct het totale energieverbruik drastisch verlaagd om de beschikbare energie te bewaren. Ten tweede wordt de hormonale hongersignalering onmiddellijk voor onbepaalde tijd versterkt om meer voedsel te krijgen, je lichaam verhoogt het hongerhormoon ghreline en verlaagd het verzadigingshormoon leptine. Het wordt een vicieuze cirkel van minder eten, een vertraagde stofwisseling, toenemende honger en afnemende verzadiging waardoor we nog minder moeten gaan eten om nog af te vallen. Een normale hormonale reactie en een succesvolle evolutionaire overlevingsstrategie die ons in tijden van schaarste hielp te overleven dankzij opgeslagen vetreserves, maar die nu een desastreus effect op onze gezondheid en gewicht heeft.

Mogelijke manieren om af te vallen en grip te krijgen op insuline zijn vasten en het beperken van koolhydraten (Fung, 2019, en Ludwig 2019). Afhankelijk van de mate van insuline gevoeligheid kan een van beide of een combinatie nodig zijn. Vasten kan op verschillende manieren; intermittend fasting of een langere vastentijd van bijvoorbeeld 24 of 36 uur. Met vasten verleng je de tijd waarin je geen voeding neemt, zodat je lichaam kan schakelen van energie-verbanding naar vetverbranding; over het algemeen heeft je lichaam zo’n 12 tot 18 uur nodig om over te schakelen naar vet-verbranding. Met vasten kun je het insulinegehalte verlagen en zelfs diabetes type 2 genezen (Fung, 2019). Het type voeding heeft een direct effect op de hoeveelheid glucose, het beperken van koolhydraten heeft een gunstig effect op de bloedsuikerspiegel en de benodigde insuline.

Duurzaam gewicht verliezen met sporten en calorieën tellen is onmogelijk. Om gewicht te verliezen is het belangrijk om te achterhalen waar het probleem zit en welke hormonen een rol spelen in deze vicieuze cirkel van gewichtstoename. Met de juiste aanpak en ondersteuning kun je duurzaam afvallen en je hormonen de baas blijven.

 

Bronnen:
Benedict F, Human Vitality and efficiency under prolonged restricted diet. Carnegy Institute of Washington, 1919.
CBS (On)gezonde leefstijl 2022: opvattingen, motieven en gedragingen 20-04-2023
Cortvriendt W. Hoe wordt je 100?: de feiten over hoe we gezond en jong blijven. Eerste druk, Nederhorst den Berg; uitgeverij Lucht. 2015
Fung J, The Obesity Code – Unlocking the Secrets of Weight Loss, 2016; (Nederlandse vertaling) De obesitas-code (het geheim van gewichtsverlies) 2019. Uitgeverij Nieuwezijds.
Hoenderbos K, Hulshof M, Kootstra Y., Hét handboek voor de leefstijlcoach, 2020 derde druk 2023.
Keys A,; Brožek J, Henschel A, Mickelson O, Taylor HL. The Biology of Human Starvation, MINNE ed. St. Paul, MN Univerity of Minnesota Press 1950.
Leibel RL, Rosenbaum M, Hirsch J. Changes in energy expenditure resulting from altered body weight. New England Journal of Medicine 1995; 332 (10) 621-628.
Ludwig DS, MD PhD, Ebbeling CB Phd. The Carbohydrate-Insulin Model of Obesity: Beyond ‘Calories in Calories out’. JAMA intern Med2019 August 01; 178(8): 1098-1103.

Hoe kan het dat mensen zo gemakkelijk aankomen en zo moeilijk afvallen en wat daar tegen te doen is.

Ieder mens heeft recht heeft op juiste informatie en een eerlijke kans op een gezond leven. Voor patiënten is dat netjes vast gelegd in de wet. 18 april is de Europese dag van de rechten van de patiënt. In de wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst (WGBO) is vastgelegd welke rechten en plichten je als patiënt hebt. Je hebt recht op informatie over je ziekte, de behandeling en de mogelijke gevolgen van de behandeling. Sinds januari 2020 heb je als patiënt ook recht om samen te beslissen over de behandeling en om dit te kunnen heb je als patiënt relevante informatie nodig. Wordt het niet eens tijd om hier gevolg aan te geven en mensen met overgewicht, obesitas, diabetes type 2 en hart- en vaatziekten een; eerlijke keuze voor een passende en optimale behandeling te geven? Bijvoorbeeld de keuze tussen een behandeling met medicijnen slikken of spuiten, een operatie óf een leefstijlverandering; het kan een keuze zijn tussen genezing of een levenslange behandeling.

Verschillende wetenschappelijke onderzoeken hebben aangetoond dat mensen met overgewicht meer risico lopen op gezondheidsproblemen zoals diabetes type 2, hoge bloeddruk, hart en vaatziekten, galstenen en bepaalde soorten kanker. Waarom dan pas starten met de meestal vervelende, soms heftige en dure behandelingen als de ziekte zich openbaart? Waarom niet iedereen in deze risico groep preventief behandelen en voorkomen dat we meer hart-, diabetes- en kankerpatiënten krijgen? Op termijn zou dit de zorgverzekeraars en onze overheid heel veel geld besparen en het zou ook goed zijn voor de groeiende tekorten in de zorg en de (toekomstige) patiënten heel veel ellende, stress een mindere kwaliteit van leven en misschien wel een vroegtijdig overlijden besparen.

Hoe kan het dat zorgverzekeraars behandelingen met medicijnen of een operatie vergoeden maar de goedkoopste en voor de lange termijn prettigste en effectiefste oplossing namelijk leefstijlcoaching niet? Leefstijlcoaching wordt alleen onder strikte voorwaarden en in een groepstraject zoals de GLI (Gecombineerde Leefstijl Interventie) vergoed. Zou dit ook algemeen geaccepteerd worden bij andere ziektes of heeft de manier waarop we kijken naar overgewicht en de invloed die de patiënt hier zelf op heeft hier iets mee van doen? Een ding is zeker, het risico op verschillende zogenaamde welvaartsziektes wordt groter met de toename van het overgewicht en toch word hier niet massaal preventief op ingezet. Behandelingen met medicijnen en operaties voor hart- en vaatziekten, kanker en diabetes zijn kostbaar en heel gebruikelijk, terwijl in een eerder stadium deze aandoeningen óf voordat de ziekte zich openbaart er nog mogelijkheden zijn voor genezing.

De gezondheidsraad erkent obesitas als een ziekte maar artsen vaak nog niet. Zij wachten tot de patiënt klachten krijgt en starten dan met een behandeling voor die bijkomende aandoening Aldus Liesbeth van Rossum, hoogleraar obesitas, Erasmus MC. Zij pleit voor inzet op gezondheid en het voorkomen van zwaardere zorg. Als je wacht tot je arts met een “geneeswijze” of behandeling komt, is genezing misschien geen optie meer maar rest een levenslange behandeling. Je hebt dus recht op informatie over de ziekte of aandoening, de mogelijke behandelingen, de lange termijn vooruitzichten bij de verschillende opties en inzicht in wat dit voor de rest van je leven kan betekenen. Alleen dan kun je samen met de specialist bekijken welke optie voor jou de beste is en eventueel preventief met je leefstijl aan de slag gaan, want in veel gevallen is dat het beste medicijn.

Meer dan 50% van de volwassenen in Nederland heeft overgewicht (RIVM 2021) en deze aantallen nemen alleen maar toe. Uit onderzoek van het CBS in 2022 blijkt dat 57% van de volwassenen wel eens een poging heeft gedaan om af te vallen en hier veel moeite mee heeft. Het helpt niet dat obesitas niet altijd door iedereen even serieus wordt genomen en ook de hardnekkige opvatting dat afvallen een kwestie is van minder eten en meer bewegen draagt niet bij aan een oplossing.

Wetenschappelijk onderzoek door de jaren heen heeft aangetoond dat caloriebeperking niet leidt tot gewichtsafname. 100 jaar geleden werd in onderzoek door Benedict (1919) aangetoond dat het energieverbruik afneemt bij een verlaagde calorie inname. Zo’n dertig jaar later werd in het Minnesota Starvation Experiment aangetoond dat het energie verbruik direct en drastisch afneemt bij caloriebeperking (Keys, Brožek. Henschel, Mickelson & Taylor, 1950) en ook in recentelijke studies worden deze bevindingen bevestigd bijvoorbeeld in onderzoek van Leibel, Rosenbaum & Hirsch(1995) naar het effect van energieverbruik en calorie inname. Afvallen door calorieën te tellen werkt niet omdat er andere factoren zijn die een grotere invloed hebben op je gewicht, namelijk je hormonen en je omgeving. Je omgeving is van grote invloed, omdat de wereld waarin we leven en hoe we omgaan met voeding drastisch is veranderd. Vroeger at je drie keer per dag met het gezin aan tafel en tegenwoordig grazen we de hele dag door om ons kacheltje brandend te houden. Onder leiding van overheidsinstellingen en de voedingsmiddelenindustrie startte eind jaren 70 de anti-vetcampagne in de strijd tegen hart- en vaatziekten. Hiervoor in de plaats werden koolhydraat- en suikerrijke voedingsmiddelen aanbevolen; het begin van de obesitasepidemie en diabetes type 2. De glucose giert door je bloed en het hormoon insuline maakt overuren. Insuline is het hormoon dat je bloedsuikerspiegel verlaagt, als vet opslaat en de vetopslag in je lichaam stimuleert. Wanneer we eten en vooral bij voeding rijk aan koolhydraten stijgt de glucose in je bloed; dit wordt ook wel je bloedsuikerspiegel genoemd. Koolhydraten zijn alle suikers, zetmeel en vezels die in voeding zitten. Om de glucose uit je bloed te halen en om te zetten in energie die je kan gebruiken; maakt je lichaam insuline aan en als er teveel of te vaak insuline in je bloed circuleert neemt je gewicht toe (Hoenderbos, Hulshof & Kootstra. 2023). Wanneer er voortdurend insuline afgegeven wordt en het insuline gehalte blijft hoog wordt dit een zichzelf versterkende vicieuze cirkel van stijgende insulineniveaus en toenemend gewicht (Fung, 2019).

Uit verschillende onderzoeken blijkt dat niet je bewuste zelf, maar je hormonen bepalen wat en hoeveel je eet en of de energie verbruikt wordt of omgezet wordt in vet (Cortvriendt, 2015,; Fung, 2019). Bij caloriebeperking doet je lichaam twee aanpassingen. Ten eerste wordt direct het totale energieverbruik drastisch verlaagd om de beschikbare energie te bewaren. Ten tweede wordt de hormonale hongersignalering onmiddellijk voor onbepaalde tijd versterkt om meer voedsel te krijgen, je lichaam verhoogt het hongerhormoon ghreline en verlaagd het verzadigingshormoon leptine. Het wordt een vicieuze cirkel van minder eten, een vertraagde stofwisseling, toenemende honger en afnemende verzadiging waardoor we nog minder moeten gaan eten om nog af te vallen. Een normale hormonale reactie en een succesvolle evolutionaire overlevingsstrategie die ons in tijden van schaarste hielp te overleven dankzij opgeslagen vetreserves, maar die nu een desastreus effect op onze gezondheid en gewicht heeft.

Duurzame en gezonde methoden om gewicht te verliezen en de insulinebeheersing te verbeteren, zijn vasten en het verminderen van de koolhydraatinname (Fung, 2019, en Ludwig 2019). Vasten kan op verschillende manieren; intermittend fasting of een langere vastentijd van bijvoorbeeld 24 of 36 uur. Met vasten verleng je de tijd waarin je geen voeding neemt, zodat je lichaam kan schakelen van de suikerverbranding naar vetverbranding; over het algemeen heeft je lichaam zo’n 12 tot 18 uur nodig om over te schakelen naar vetverbranding. Met vasten kun je het insulinegehalte verlagen en zelfs diabetes type 2 genezen (Fung, 2019). Het beperken van koolhydraten heeft een gunstig effect op de bloedsuikerspiegel en de benodigde insuline en zo kan je met de beperking van koolhydraten je lichaam ook leren over te schakelen van suikerverbranding naar vetverbranding. Koolhydraat beperking kan op verschillende manieren beginnend van de hoeveelheid koolhydraten te verlagen tot 70 tot 150 gram koolhydraten per dag of een van de verschillende gradaties van Ketogene leefstijl tot en met het klassiek Ketogeen dieet van 90% vet dat bekend is van de succesvolle behandeling van de niet met medicijnen te behandelen vorm van kinderepilepsie. Dit is de meest extreme vorm van en hiervoor is opname en begeleiding van een neuroloog/epileptoloog en een gespecialiseerde diëtist vereist en voor de omschakeling naar vetverbranding over het algemeen niet nodig (Kossoff et al, 2009).

Jammer genoeg wordt de Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst vaak niet nageleefd, waardoor mensen met overgewicht niet altijd correct geïnformeerd worden over de verschillende behandelingsmogelijkheden en -perspectieven. De Nederlandse overheid heeft de plicht deze wet te controleren en te handhaven maar zolang behandeling van deze welvaart gerelateerde aandoeningen niet gericht zijn op genezing is dat een groot gemis voor de patiënt en een gemiste kans voor de zorgkosten. Genezing begin bij inzicht en bewustwording van de invloed die je zelf hebt op je gezondheid én op het verloop van je ziekte. Veel mensen met overgewicht, obesitas en diabetes type 2 hebben een zekere mate van insuline ongevoeligheid of insuline resistentie en hier is wat aan te doen. Het is van belang te kijken naar de onderliggende factoren die bij de betreffende persoon van invloed zijn en welke overtuigingen, gewoontes en mechanismen een rol spelen. Zo hebben bijvoorbeeld chronische stress, slaapgebrek of de overgang een effect op de hormoonbalans en een grote invloed op het gewicht, maar er kan ook sprake zijn van een verslaving. Cliënten en/of patiënten kunnen zelf de regie nemen over hun leefstijl en gezondheid en dat kan tot gevolg hebben dat medicijn gebruik verminderd of voorkomen kan worden. Dus mensen die kampen met overgewicht, obesitas, diabetes type 2 of prediabetes die willen werken aan de kans op genezing moeten voorlopig niet op de overheid of zorginstanties rekenen maar zelf het initiatief nemen, genoegen nemen met het risico de rest van je leven onder de gevolgen van deze ziekte te lijden kan immers altijd nog.

Janet Tankink 

De Leefstijlexpert
Coaching en Expertise op Leefstijl

Bingerden 14, Lelystad

De Leefstijlexpert, Leefstijlcoaching & afvallen

Bronnen:

  • Benedict F, Human Vitality and efficiency under prolonged restricted diet. Carnegy Institute of Washington, 1919.
  • Louisette Blikkenhorst, Ketogene Therapie 2022, Ketogeen Instituut Nederland. https://ketogeeninstituut.nl/
  • Cortvriendt W. Hoe wordt je 100?: de feiten over hoe we gezond en jong blijven. Eerste druk, Nederhorst den Berg; uitgeverij Lucht. 2015
  • Fung J, The Obesity Code – Unlocking the Secrets of Weight Loss, 2016; (Nederlandse vertaling) De obesitas-code (het geheim van gewichtsverlies) 2019. Uitgeverij Nieuwezijds.
  • Hoenderbos K, Hulshof M, Kootstra Y., Hét handboek voor de leefstijlcoach, 2020 derde druk 2023.
  • Keys A,; Brožek J, Henschel A, Mickelson O, Taylor HL. The Biology of Human Starvation, MINNE ed. St. Paul, MN Univerity of Minnesota Press 1950.
  • Kossoff, EH, et al. Optimal clinical management of children receiving the ketogenic diet: recommendations of the International Ketogenic Diet Study Group. . s.l. : In: Vol 50. Wiley/Blackwell (10.1111), 2009. 304- 317. doi:10.1111/j.1528-1167.2008.01765.x.
  • Leibel RL, Rosenbaum M, Hirsch J. Changes in energy expenditure resulting from altered body weight. New England Journal of Medicine 1995; 332 (10) 621-628.
  • Ludwig DS, MD PhD, Ebbeling CB Phd. The Carbohydrate-Insulin Model of Obesity: Beyond ‘Calories in Calories out’. JAMA intern Med2019 August 01; 178(8): 1098-1103.
  • Rossum, L. van. “De stelling van Liesbeth van Rossum, hoogleraar obesitas; Obesitas is een ziekte die we nu kunnen aanpakken”. Zorginstituut Magazine mei 2022.

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *